प्रत्येक दश वर्षमा लिइने राष्ट्रिय जनगणना यस वर्ष नेपालभरी यही असार ३ देखि १३ गतेसम्म लिइँदै छ । यो एघारौं राष्ट्रिय जनगणना हो । राष्ट्रिय जनगणनाका विषयमा दिनदिनैजसो सञ्चार माध्यमबाट समाचार सम्प्रेषित भएका छन् । विभिन्न जातीय समूह र धार्मिक समूह तथा विभिन्न सङ्घ-सङ्गठनहरूले राष्ट्रिय जनगणना प्रति चासो र क्रियाशीलता बढाएका छन् । यही सन्र्दभमा अखिल नेपाल जनजाति सम्मेलनले अध्यक्ष निमबहादुर बुढाथोकीको नेतृत्वमा गत जेठ १८ गते स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयमा नौबुँदे ज्ञापनपत्र बुझाइ राष्ट्रिय जनगणनालाई व्यवस्थित, प्रभावकारी र तथ्यगत बनाउन सरकारको ध्यान आकषिर्त गरेको थियो ।

एघारौं राष्ट्रिय जनगणनाले विभिन्न जातीय समूहहरू, आदिवासी, जनजाति, धार्मिक समूहहरूको तथ्याङ्क पनि प्रकाशमा ल्याउनेछ । नेपालमा आदिवासी र जनजाति भनेको एउटै कुरा हो भनेर ठूलो भ्रम सिर्जना गरिएको छ । यस्तो भ्रम सरकार र विभिन्न जनजाति सङ्गठन तथा 'बुद्धिजीवीहरू' बाट सिर्जना गर्ने काम भएको छ । केही समयदेखि क्षेत्री, बाहुनहरूको ठूलै हिस्साले आफूलाई आदिवासीमा सूचीकृत नगरी अन्य समुदायमा राखेको भन्दै आक्रोश व्यक्त गर्दै आएको छ । कतिपय क्षेत्री, बाहुनहरूले त आदिवासी मात्र नभई जनजाति समेत आफूलाई दाबी गर्ने गरेका छन् । आदिवासीको अर्थ, 'सुरुदेखि बसेको' भन्ने हुन्छ । त्यसरी आदिवासी शब्द समय र इतिहाससँग जोडिएको छ । राज्यबाट पछाडि परेका/पारिएका, राज्यको मूल प्रवाहमा आउन नसकेका र बेग्लै भाषा, संस्कृति, परम्परा बोकेका मानव समूहहरू जनजाति हुन् । त्यसरी जनजाति शब्दले कुनै पनि मानव समूहको सामाजिक स्तरलाई अभिव्यक्त गर्दछ । आदिवासी र जनजातिको विवादलाई समाधान गर्न ऐतिहासिक तथ्यका आधारमा आदिवासी र मानव विकास सूचकांकका आधारमा जनजातिको राज्यले बेग्लाबेग्लै सूची तयार गर्नुपर्छ । त्यसो गर्दा कैयौं समुदाय आदिवासी र जनजाति दुवै ठहरिने छन् भने कैयौं एकातर्फ मात्र सूचीकृत हुनेछन् । त्यसले सरकारलाई नीति तथा कार्यक्रम तय गर्न सजिलो हुनेछ ।

थरका पछाडि आˆनो जातीय समूहको पहिचान खुलाउनुपर्छ भनेर प्रचारप्रसार भएको छ । यो राम्रै कुरा हो । थापा, बुढाथोकी, खड्का, घर्ती, जस्ता मगर समुदायको थर क्षेत्रीहरूसित पनि मिल्दछ । मगरको राना थर थारु समुदायको राना थरसँग मिल्दछ । घिसिङ्ग, लामा, जस्ता गुरुङका थरहरू तामाङसित पनि मिल्दछन् । त्यसैले राष्ट्रिय जनगणनामा आˆनो थरका पछाडि मगर, गुरुङ, थारु, तामाङ, राई, लिम्बु जस्ता जातीय पहिचान खुलाउनु उपयुक्त हुनेछ ।

विगतमा धर्म बताउन नजान्ने व्यक्तिलाई 'हिन्दू' को रूपमा गणना गरियो भनेर सरकारको आलोचना हुँदै आएको छ । धर्म भन्न नसक्नेहरूलाई पूजाआजा र धार्मिक अनुष्ठानका आधारमा उनीहरूको धार्मिक समूह स्पष्ट गरिनुपर्दछ । कतिपय जातीय सङ्गठनहरूले निश्चित जातीय समूहमा जन्मिएकै कारण उसले राष्ट्रिय जनगणनामा निश्चित धर्म लेखाउन पर्छ भनेर प्रचार गर्ने गरेका छन् । उदाहरणका निम्ति मगर बौद्ध सेवा समितिले सबै मगरहरूले -मगर भाषा बोल्न नजान्नेले समेत) राष्ट्रिय जनगणनामा मातृभाषाको महलमा 'मगर' नै राख्न प्रचार-प्रसारमा जुटेको छ । धर्म व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको कुरा हो । गुरुङ, मगर र तामाङ समुदायमा जन्मिएका कारण बौद्ध, राई भएकाले किराँत, क्षेत्री, ब्राहृमण र दलित समुदायमा जन्मिएकै कारण हिन्दू धर्म राष्ट्रिय जनगणनामा लेखाउनुपर्छ भन्ने हो भने धर्म निरपेक्ष राज्यको वकालत गर्नुको के अर्थ रहृयो र ? विश्वका कैयौं मुलुकमा धर्म निरपेक्ष वा अनिस्वरवादीहरूको पनि तथ्याङ्क लिने गरिन्छ । नेपालमा अहिलेसम्म त्यसो गरिएको छैन । राष्ट्रिय जनगणनाबाट त्यस प्रकारको तथ्याङ्क पनि आउन जरुरी छ । आˆनो धार्मिक समूहलाई ठूलो र धेरै देखाउन गरिने जुनसुकै अवाञ्छित क्रियाकलापलाई सचेत जनसमूहले निरुत्साहित गर्नुपर्छ ।

विभिन्न जनजाति सङ्गठनहरूले आˆनो जातीय समूहको भाषा बोल्न नजाने पनि राष्ट्रिय जनगणनामा मातृभाषाको महलमा आˆनै जातिको मातृभाषा लेखाउनुपर्छ भनेर प्रचार गरेका छन् । आˆनो जातिको भाषा बोल्न नजान्नेले पनि मातृभाषाको महलमा आˆनो जातिको मातृभाषा उल्लेख गर्दा कुनै खास जातिहरूको मातृभाषाको जनसङ्ख्या ठूलो त देखाउन सकिएला तर त्यसले आगामी दिनमा राज्यले मातृभाषासम्बन्धी नीति, कार्यक्रम तय गर्न अप्ठ्यारो पार्नेछ । मैथिली, भोजपुरी, अवधि र कैयौं आदिवासी तथा जनजातिहरूको स्थानीय मातृभाषालाई समेत ओझेलमा पार्ने गरी मधेशवादी दलहरूले तराईं मधेशमा राष्ट्रिय जनगणनामा हिन्दी मातृभाषा लेखाउन गरेको दुष्प्रयासका समाचार पनि आएका छन् । मातृभाषासम्बन्धी गलत तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न प्रोत्साहन वा दबाब दिने सबै क्रियाकलाप बन्द गरिनुपर्दछ र सही तथ्याङ्क सङ्कलन गर्ने वातावरण सिर्जना गरिनु पर्दछ । गणकहरूले सजिलैसँग सही तथ्याङ्क लिन र जनताले गणकहरूलाई सजिलै उत्तर दिन जुन क्षेत्रमा जुन मातृभाषीहरूको बाहुल्य छ सोही मातृभाषी गणक पठाउनु उपयुक्त हुनेछ ।

राष्ट्रिय जनगणनामा कुनै पनि नेपाली नछुटुन् र विदेशीहरू नेपालीको रूपमा गणना नहोउन् भन्नेतर्फ सबैको ध्यान जानुपर्दछ । शान्तिपूर्ण र स्वतन्त्रतापूर्वक जनगणना लिने र दिने वातावरण सरकारले तयार गर्नुपर्दछ ।

-लेखक अखिल नेपाल जनजाति सम्मेलनका महासचिव हुनुहुन्छ)


source:http://www.gorkhapatra.org.np/gopa.detail.php?article_id=51850&cat_id=18